Το 1956 ο Παζολίνι απάντησε με σκληρό τρόπο στις άκαμπτες δογματικές θέσεις κριτικών της Αριστεράς για το βιβλίο του Παιδιά της ζωής μέσα από ένα ποίημα που ανήκει στην ποιητική του συλλογή οι Στάχτες του Γκράμσι. Την ίδια εποχή στην Ελλάδα μέσα από τις σελίδες του αριστερού περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης είχαν καταδικαστεί οι Καβάφης και Καρυωτάκης ως υποτιθέμενοι ποιητές της παρακμής. Κάτι που, φυσικά, όπως ορθά το έδειξε και το απέδειξε η μεταγενέστερη φιλολογική κριτική, δεν ισχύει.
Σχετικά με το ποίημα: «Una polemica in versi», από την ποιητική συλλογή του Pasolini Le Ceneri di Gramsci, αξίζει να επισημανθεί ότι δημοσιεύτηκε το φθινόπωρο του 1956, μετά την επανάσταση της Βουδαπέστης. Το ποίημα δημοσιεύεται στο περιοδικό Officina. Με αυτό ο ποιητής επιχειρεί μια πολεμική ενάντια στα στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος ώστε να παραδεχτούν τα λάθη τους. Η έννοια του σφάλματος από την πλευρά τους συνίσταται στο να ομολογήσουν στην εργατική τάξη ότι η προτεραιότητά τους είναι η άσκηση διπλωματικής πολιτικής και όχι οι ουσιαστικές ανάγκες των πολιτών που τούς αντιμετωπίζουν ως μάζα που σωπαίνει και δεν αντιδρά. Το συγκεκριμένο ποίημα πυροδότησε τις πολεμικές του Carlo Salinari και του Antonello Trombadori.
Όπως δείχνει ο τίτλος του ποιήματος: «Una polemica in versi», ο Pasolini απαντά στις κριτικές που έχει λάβει για τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή, εκφράζοντας τον αντίλογό του μέσα από τους στίχους του. Ο ποιητής ασκεί έντονη κριτική στην ηγεσία του Κ.Κ.Ι. κατηγορώντας τους για ιδεολογικό δογματισμό, για γραφειοκρατία και για παρεμβατισμό. Ύστερα από τη διαγραφή του από το Κόμμα το 1949, όσον αφορά τη σχέση με το Κ.Κ.Ι, ο Pasolini είχε επιλέξει για κείνον το ρόλο του «συντρόφου του δρόμου», του ακροβολιστή, ελεύθερου πια από οποιαδήποτε δέσμευση της ορθόδοξης αριστερής ιδεολογίας.
Συστήνει με αυτό το ποίημα στην ηγεσία του Κόμματος να βρει τη δύναμη να πειραματιστεί και να ενστερνιστεί την ιδεολογική αντίληψη του Roberto Guiducci. Εκείνος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι μετά την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουγγαρία η ιστορία του σοσιαλισμού χωρίστηκε στα δύο, ένα μοντέλο του σοσιαλισμού που τελειώνει και ένα άλλο που ήδη ξεκίνησε. Στο ποίημα, ύστερα από την εκτεταμένη ιδεολογική πολεμική, το κλίμα αλλάζει τελείως, καθώς περιγράφεται μια γιορτή του Κόμματος. Η παρουσία ενός ηλικιωμένου κομουνιστή εργάτη σε αυτή τη γιορτή σημαίνει ότι το πολιτικό πάθος του λαού εξακολουθεί να υφίσταται, παρά τις απογοητεύσεις της ιστορίας.
Το συγκεκριμένο ποίημα θα πρέπει να ερμηνευτεί σε σχέση με παρόμοιες θέσεις του Pasolini που περιέχονται σε ένα δοκίμιό του, με τον τίτλο: «Posizione». Ο συγγραφέας υπαινίσσεται εκεί ότι το συγκεκριμένο χωρίο προκάλεσε τη δυσανάλογη αντίδραση του: Il contemporaneo, που ήταν λογοτεχνικό περιοδικό στη Ρώμη μαρξιστικής έμπνευσης. Αυτή η τοποθέτηση απευθύνεται στην απάντηση που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό για το σχετικό παράθεμα από το συγκεκριμένο δοκίμιο («Posizione»). Στο απαντητικό κείμενο στο περιοδικό προβάλλεται έμμεσα ότι οι κατηγορίες του Pasolini, ειδικά προς τον Salinari, εκδότη του περιοδικού, και τον Trombatore, μπορούν να εξηγηθούν αν ληφθεί υπόψη η ελάχιστη εκτίμηση που είχε το περιοδικό για το μυθιστόρημά του: Raggazi di vita.
Ο συγγραφέας για την όλη πολεμική που δέχτηκε από το Il Contemporaneo, αποσαφηνίζει ότι αυτές οι σκληρές κρίσεις προκάλεσαν την έντονη αντίδραση του Calvino, που τις απέρριψε απαντώντας στο ίδιο έντυπο. Στη συνέχεια ο Pasolini παρουσιάζει τη δική του θεώρηση. Επιβεβαιώνει τις δικές του κατηγορίες περί δογματισμού και απριτισμού στην εικονιστική ενσωμάτωση στα λογοτεχνικά κείμενα, όπως επιδιώχθηκε από μαρξιστές κριτικούς ήδη πριν από το συνέδριο του Κομουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αυτό ο Lucács είχε θεωρητικοποιήσει τον προοπτικισμό. Για το λόγο αυτό, ο Pasolini επισημαίνει ότι με τον προοπτικισμό τα λογοτεχνικά κείμενα δεν αποδίδουν συνειδητά τις πραγματικές αξίες του κόσμου, αλλά προσανατολίζονται διαρκώς σε μια ρομαντική ή σκεπτικιστική πρόγευση αυτής της αξίας. Ο Pasolini εξηγεί ότι δεν επιδιώκει να αποδεχτεί τις ιδέες των εκπροσώπων μιας στείρας λογικής. Εκείνοι προωθούν μια λογοτεχνική αντίληψη που στηρίζεται στον προοπτικισμό.
Επίσης, με βάση τη συγκεκριμένη θεώρηση, ζητούν από κάθε άτομο με αριστερή ιδεολογία να τεθεί σε μια προγραμματική αφοσίωση συνδεδεμένη με την πάλη των τάξεων. Για τον Pasolini, αυτό δεν αποτελεί ριζοσπαστισμό, αλλά μυστικισμό, διότι το εργατικό κίνημα τίθεται στην πιθανότητα μιας επιστημονικής οργάνωσης. Η συγκεκριμένη εξιδανίκευση τείνει να καταργήσει την ατομικότητα των στρατευμένων οπαδών της Αριστεράς και των προλετάριων σε μια αυστηρή και ξεπερασμένη ηθικολογική ανωνυμία.
Ως εκ τούτου, ο Pasolini κατηγορεί εν προκειμένω για αντί‒ιστορικισμό και για ορθολογισμό τόσο το Κ.Κ.Ι. όσο και τους διανοούμενους που βρίσκονται κοντά σε αυτή την παράταξη ή γενικά ανήκουν στην Αριστερά. Τούς παροτρύνει να αποδεχτούν τη δική του αίρεση. Χρέος τους είναι να βοηθήσουν ουσιαστικά το λαό. Θα πρέπει να καταλάβουν ότι εκείνος είναι καταπιεσμένος και όχι συνειδητοποιημένος, παρόλο που εκείνοι το επιθυμούν, ώστε να επαναστατήσει ενάντια στα αφεντικά του, με την προοπτική να πετύχει σίγουρη νίκη. Το Κ.Κ.Ι. διαπράττει ένα διαφορετικό λάθος από εκείνο του Picasso. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί θρησκευτικό, διότι πιστεύει με απόλυτη ευλάβεια ότι δεν θα πρέπει να υπερασπίζεται το λαό, επιβάλλοντάς του την ιδέα της πάλης ή πείθοντάς τον να απαρνηθεί τη δική του κατάσταση κατωτερότητάς, αλλά επιβεβαιώνοντάς του ότι ανώτερη κουλτούρα είναι εκείνη της αστικής τάξης.
Αυτή η αντίληψη επηρεάζει όσους, όπως ο ποιητής, διεκδικούν την υπεροχή του πάθους της ιδεολογίας, αναλαμβάνοντας έναν ενεργά κοινωνικό ρόλο, ώστε να καθοδηγήσουν το λαό αδιαφορώντας για την ασφάλειά τους. Σε αυτό το ποίημα, το ποιητικό εγώ αναπαρίσταται ως ένας «τρελός» ο οποίος χαρακτηρίζει τον εαυτό του σαν ένα αιώνια ανυπεράσπιστο παιδί. Ο λόγος είναι γιατί τον απασχολεί έντονα η ιδέα του πάθους ως μέσο σωτηρίας. Για αυτό το ζήτημα, κατηγορεί ακόμη μια φορά το ΚΚΙ ότι διατρέχει τον κίνδυνο να μετατραπεί σε ένα γάγγλιο της αστικής δύναμης. Το ζήτημα είναι το να γίνει σαφές ότι η κάθε πρωτοπορία δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να χαρακτηριστεί αιρετική, αν δεν εντάσσεται σε ένα επίσημο πολιτικό στρατόπεδο. Απλά, είναι πρωτοπορία, ήτοι ανοίγει νέους δρόμους στη διανοητότητα ως εργαλείο κοινωνικής έκφρασης.
Κοσμάς Κοψάρης
Δρ. Φιλολογίας Π.Ι, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Φιλολογίας Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ, Υπ. Δρ. Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΕΚΠΑ, Μεταπτυχιακή ειδίκευση στη σημειωτική του γαλλόφωνου και ισπανόφωνου σινεμά, κριτικός λογοτεχνίας-θεάτρου-κινηματογράφου.
Μέλος με Α.Μ. 13363
