Ένα συμβάν θρησκευτικής μισαλλοδοξίας και φανατισμού στην Πρέβεζα το 1852

(Του Σπυρίδων Σκλαβενίτη)

Με την ευκαιρία της εορτής του Αγίου Χαραλάμπους, πολιούχου της Πρέβεζας, δημοσιεύουμε ένα σύντομο ιστορικό σημείωμα για ένα περιστατικό εκδήλωσης θρησκευτικής μισαλλοδοξίας κατά των Χριστιανών που έλαβε χώρα στην πόλη της Πρέβεζας στα μέσα του 19ου αιώνα. Εντοπίσαμε περιγραφή των γεγονότων στον τύπο της εποχής και πιο συγκεκριμένα στην εφημερίδα «Αιών» (1-3-1852). Παραθέτουμε το σχετικό δημοσίευμα:

«Συνέβη έν έκτακτον και δυστυχές γεγονός εν Πρεβέζη. Κατά την ημέραν του αγίου Χαραλάμπου (10 Φεβρουαρίου) κατέπεσε κεραυνός επί τινος οθωμανικού τεμένους, του οποίου έβλαψεν ικανόν μέρος. Η περίστασις αύτη, ει και φυσική και τόσω συνήθης, απεδόθη παρά των Οθωμανών εις τον άγιον Χαράλαμπον, ως πολιούχον και ιδίως εορταζόμενον παρά των Χριστιανών κατοίκων της Πρεβέζης. Φαίνεται, ότι ο φανατισμός αφορμήν εζήτει, και ως τοιαύτην έδραξε τον καταπεσόντα κεραυνόν. Εντεύθεν οι Τούρκοι, λόγω εκδικήσεως, σχηματίσαντες ένα σταυρόν, τον ήλειψαν με περιττώματα, και χαμαί κείμενον εν τη αγορά εβίαζον τους διαβαίνοντας Χριστιανούς να τον καταπατώσι και να τον πτύωσι. Τούτο βλέπων ο πρόξενος της Αγγλίας Κ. Σόντερ, έδραμεν εν στολή εις τας Οθωμανικάς Αρχάς, ζητών την παύσιν του βαρβάρου σκανδάλου αυτού και ικανοποίησιν υπέρ της προσβληθείσης συνειδήσεως όλου του Χριστιανισμού. Τα μετέπειτα αγνοούται κατά το παρόν. Νομίζομεν δε περιττόν πάσαν επί του προκειμένου ανάλυσιν».

Η είδηση αυτή πέρασε και στον διεθνή τύπο. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα σχετικά δημοσιεύματα της αυστριακής εφημερίδας «Wiener Zeitung» (27-3-1852) και των γαλλικών «Le Pays» (1-4-1852), «Le Constitutionnel», (1-4-1852) και «L’ ami de la religion» (8-4-1852). Όλες οι παραπάνω εφημερίδες αναφέρουν ως πηγή τους εφημερίδα της Τεργέστης, καταδεικνύοντας τον τρόπο κυκλοφορίας των ειδήσεων στην Ευρώπη, με αναπαραγωγή πληροφοριών που δημοσιεύονταν στον ξένο τύπο.

Σε έλεγχο των επόμενων φύλλων της ελληνικής εφημερίδας «Αιών», δεν εντοπίσαμε κάποια νεότερη είδηση για το θέμα. Ωστόσο, σε δημοσίευμα της επόμενης χρονιάς, στην εφημερίδα «Πανελλήνιον» (10-11-1853), η οποία μεταφράζει άρθρο του Ιταλού ποιητή Giuseppe Regaldi, περιγράφεται το ίδιο γεγονός, αν και αποσυνδέεται από την εορτή του Αγίου Χαραλάμπους και τοποθετείται χρονικά τον Ιανουάριο. Ο Regaldi έχοντας περιηγηθεί την Ήπειρο, δημοσίευσε τις εντυπώσεις του, κάνοντας και μιαν εκτενή αναφορά στη δράση του βρετανού προξένου στην Πρέβεζα Sidney Smith Saunders, ο οποίος υπηρετούσε στην πόλη από το 1835. Παραθέτουμε και αυτήν την περιγραφή, καθώς μας παρέχει κάποιες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες, ανεξαρτήτως των όποιων διαφορών παρουσιάζονται μεταξύ των δύο δημοσιευμάτων.

«Την 7 Ιανουαρίου του 1852, οι εν Πρεβέζη σταθμεύοντες οθωμανοί στρατιώται εχάραξαν σταυρόν εις το κατώφλιον του στρατώνος, πλησίον του αγγλικού προξενείου, και ηνάγκαζαν τους διαβαίνοντας χριστιανούς να τον καταπατώσιν. Εις το ανοσιούργημα τούτο εβιάσθησαν και δύω υπηρέται του προξενείου. Η φήμη, διαδοθείσα είς όλην την πόλιν, έφθασε και εις τα ακοάς του προξένου, όστις, μετά του γραμματέως Αθανασιάδου και του ιατρού Περικλέους Σταύρου, μετέβη παρευθύς εις τον τόπον της ανουσιουργίας, και κατώρθωσε να τιμωρηθώσιν αυστηρώς οι καταφρονηταί της χριστιανικής λατρείας».

Μέχρι στιγμής δεν έχουμε εντοπίσει στην Πρέβεζα κάποια άλλη ιστορική μαρτυρία για το περιστατικό της βεβήλωσης του Σταυρού. Ωστόσο, η κακοκαιρία και οι ζημιές στο τζαμί, που αναφέρονται στο πρώτο δημοσίευμα, έχουν καταγραφεί με τη μορφή ενθύμησης σε λειτουργικό βιβλίο του ναού του Αγίου Νικολάου της Πρέβεζας. Τμήμα της ενθύμησης δημοσίευσε πρώτος ο λόγιος Ηλίας Βασιλάς, χωρίς να καταφέρει να την αναγνώσει στο σύνολό της. Εδώ την δημοσιεύουμε ολόκληρη, εκφράζοντας παράλληλα και τις ευχαριστίες μας στον εφημέριο του Αγίου Νικολάου πρωτοπρεσβύτερο π. Δημήτριο Γκαραγκούνη, που μας επέτρεψε στο παρελθόν να φωτογραφήσουμε το συγκεκριμένο τεκμήριο.

Πιο συγκεκριμένα σε Μηναίο σημειώνονται ανορθόγραφα από τον επίτροπο Ν. Γιακουμή τα εξής: «1852 φευρ[ουαρ]ίου 9 ημέρα σάβατω εις την μίαν ώραν και μισή της νυκτός έριξεν τόσην βροχήν όπου οι άνθρωποι δεν ιμπορούσαν δια πολίν ώραν να υπάγουν εις τα ικήας των και με την βροχήν έπεσε κεραυνός και έκοψεν τον μιναρέν από το τζαμί όπου είναι εις το κάστρον του Αγίου Ανδρέου και εφονεύθησαν και 6 στρατιώται τακτικοί όπου ευρίσκοντο υποκάτω εις το χαγιάτι του ντζαμίου ένεκα της πολύς βροχής».

Η ενθύμηση αποκαλύπτει ότι υπήρχαν και ανθρώπινες απώλειες, κάτι που δεν αναφέρεται στο σχετικό δημοσίευμα. Εντούτοις, εντύπωση μας προξενεί ότι ο επίτροπος δεν κατέγραψε το μείζον γεγονός που συνδεόταν με την καταστροφή αυτή, δηλαδή τη βεβήλωση του ιερότερου χριστιανικού συμβόλου. Σαφώς, όμως, το γεγονός ότι δεν καταγράφεται το περιστατικό σε μια ενθύμηση, δεν σημαίνει ότι αυτό δεν συνέβη.

Έχοντας εκθέσει τις τρεις παραπάνω μαρτυρίες, θα συνδυάσουμε τις πληροφορίες τους, προσπαθώντας μάλιστα να διαβάσουμε και «ανάμεσα από τις γραμμές» όσα δεν δηλώνονται με σαφήνεια προκειμένου να προσεγγίσουμε τα πραγματικά γεγονότα κι να αναπαραστήσουμε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της Πρέβεζας στις αρχές του 1852.

Θα ξεκινήσουμε από το σημείο στο οποίο διαφοροποιούνται οι δύο μαρτυρίες, δηλαδή τον χρονικό εντοπισμό του συμβάντος. Το πρώτο δημοσίευμα τοποθετεί το περιστατικό στις 10 Φεβρουαρίου, εορτή του Αγίου Χαραλάμπους, πολιούχου της Πρέβεζας, ενώ το δεύτερο, στις 7 Ιανουαρίου. Επισημαίνουμε ωστόσο, ότι και τότε ήταν ημέρα σημαντικής εορτής, καθώς τιμάται ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Οποιαδήποτε λοιπόν από τις δύο ημερομηνίες και να συνέβη το περιστατικό, αυτή είχε έντονα στοιχεία θρησκευτικού εορτασμού για τους Χριστιανούς, γεγονός που επιτείνει τις αλγεινές εντυπώσεις για τη συμπεριφορά των Οθωμανών.

Επιπλέον, αυτό που δεν επιδέχεται αμφιβολίας είναι ότι πράγματι το 1852 στην Πρέβεζα σημειώθηκε ένα συμβάν θρησκευτικής μισαλλοδοξίας και φανατισμού που συνίστατο στη βεβήλωση ενός θρησκευτικού συμβόλου και στη βάναυση συμπεριφορά κατά των Χριστιανών, η οποία, πέρα από το βίαιο χαρακτήρα της, ενείχε και το στοιχείο της ταπείνωσης και ηθικής εξουθένωσής τους, καθώς εξαναγκάστηκαν σε πράξεις προσβολής της πίστης τους. Η ταυτότητα των δραστών γίνεται πιο συγκεκριμένη από τον Regaldi, ο οποίος κάνει λόγο για Οθωμανούς στρατιώτες.

Το περιστατικό έληξε μόνο μετά την παρέμβαση του άγγλου προξένου, η οποία, όπως περιγράφεται στο πρώτο δημοσίευμα, έλαβε χαρακτηριστικά μιας επίσημης διπλωματικής ενέργειας προς τις οθωμανικές αρχές της πόλης. Η διαδικασία εμπλοκής του προξένου γίνεται περισσότερο κατανοητή από το δεύτερο δημοσίευμα, καθώς πληροφορούμαστε ότι η είδηση για το περιστατικό διαδόθηκε σε όλη την πόλη, ενώ αυτόπτες μάρτυρες αλλά και θύματα αυτής της βάναυσης συμπεριφοράς υπήρξαν και μέλη του προσωπικού του βρετανικού προξενείου. Δεν αμφιβάλλουμε για το ότι ο πρόξενος Saunders, πληροφορούμενος τα καθέκαστα, ανέλαβε αυτοβούλως πρωτοβουλία διαβήματος στις αρχές, καθώς ήταν και ο ίδιος Χριστιανός και η πράξη αυτή προσέβαλλε και τον ίδιο. Άλλωστε, δεν ήταν η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που αναλάμβανε αντίστοιχες πρωτοβουλίες προστασίας της χριστιανικής πίστης ή του ελληνικού πληθυσμού της πόλης απέναντι στην οθωμανική αυθαιρεσία. Η δράση του αυτή αναγνωριζόταν από τους συγχρόνους του και μαρτυρείται μέχρι και τις μέρες μας, σε αναμνηστική πινακίδα που βρίσκεται έξω από τον σημερινό ναό των Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης της Πρέβεζας, καθώς ο Saunders είχε καταλυτική συμβολή στην ανοικοδόμηση του προγενέστερου ομώνυμου ναού που βρισκόταν σε αυτήν τη θέση, κάμπτοντας τα εμπόδια που έθεσαν οι οθωμανικές αρχές την περίοδο 1852-1853.

Ωστόσο, το γεγονός της αυτόβουλης πρωτοβουλίας του προξένου δεν πρέπει να αποκρύψει και μια άλλη υπαρκτή πτυχή αυτής της επέμβασης: το ότι Έλληνες κάτοικοι της πόλης προσέφυγαν σε αυτόν ενημερώνοντάς τον για τα γεγονότα και ζητώντας την επέμβασή του. Κάτι τέτοιο προκύπτει από την περιγραφή του Regaldi και την αναφορά της ευρείας διάδοσης της είδησης στην πόλη αλλά και την μνεία των δύο Ελλήνων που συνόδευσαν τον πρόξενο. Πρόκειται για τον Πρεβεζάνο Αθανάσιο Αθανασιάδη και τον Λευκαδίτη ιατρό Περικλή Σταύρου. Ιδιαίτερα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο πρώτος ήταν γραμματέας του βρετανικού προξενείου και συμμετείχε ενεργά στην κοινοτική ζωή της πόλης (ως επίτροπος του ναού του Αγίου Νικολάου και «πρόεδρος και έφορος της Θεοφανείου Σχολής»). Η προσφυγή στο βρετανικό προξενείο δεν ήταν άγνωστη πρακτική στους Έλληνες της πόλης, όχι μόνο για τα προβλήματά τους με τις οθωμανικές αρχές αλλά ακόμα και για τις ενδοκοινοτικές τους διαφορές.

Αποτέλεσμα αυτής της παρέμβασης, σύμφωνα τον Regaldi, υπήρξε η αυστηρή τιμωρία των ενόχων, χωρίς ωστόσο αυτή να προσδιορίζεται, ούτε ως προς το είδος της, ούτε ως προς το χρόνο εφαρμογής της. Αμφιβάλλουμε πάντως ότι αυτή ήταν άμεση. Εξάλλου, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα είχε αναφερθεί και στο πρώτο δημοσίευμα. Είναι προφανές ότι η χρονική απόσταση της καταγραφής της μαρτυρίας του ιταλού ποιητή, του δίνει τη δυνατότητα ολοκληρωμένης γνώσης της εξέλιξης των γεγονότων, σε αντίθεση με το πρώτο δημοσίευμα, που συντάχθηκε σε πολύ σύντομο διάστημα μετά από αυτά, και οπωσδήποτε πριν την οποιαδήποτε επιβολή ποινών στους δράστες.

Ένα τελευταίο ζήτημα αποτελεί η συσχέτιση της εορτής του Αγίου Χαραλάμπους με την καταστροφή στο τζαμί και την επακόλουθη βεβήλωση του Σταυρού. Η συσχέτιση αυτή γίνεται μόνο στο πρώτο δημοσίευμα και αποδίδεται στους ίδιους τους Οθωμανούς. Στην περιγραφή της σχετικής είδησης, αξίζει να σταθούμε στην παρουσίαση του φυσικού φαινομένου από την εφημερίδα το οποίο χαρακτηρίζεται ως «περίστασις […] φυσική και τόσω συνήθης». Η υπογράμμιση της φυσικής διάστασης του φαινομένου υπονοεί «ανάμεσα από τις γραμμές» την ύπαρξη και μιας μεταφυσικής διάστασης, τουλάχιστον ως ερμηνεία της καταστροφής. Μια τέτοια μεταφυσική ερμηνεία θα μπορούσε να έγκειται στην απόδοση της φυσικής καταστροφής σε επέμβαση του Αγίου Χαραλάμπους. Την ερμηνεία αυτή δεν την υιοθετεί προφανώς η εφημερίδα αλλά ούτε και ο άγνωστος σε μας ανταποκριτής της. Αναρωτιόμαστε αν οι ίδιοι οι Οθωμανοί πραγματοποίησαν έναν τέτοιο συνειρμό ή αν υπήρξε άραγε μια τέτοια ερμηνεία από την πλευρά των Χριστιανών και διάδοσή της στην πόλη, σε τέτοιο βαθμό ώστε να προκληθεί η οργή των Οθωμανών. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αιτιολογήσει, χωρίς φυσικά να δικαιολογεί, την αντίδραση των τελευταίων, ειδικά αν αναλογιστούμε ότι αυτοί ήταν στρατιώτες, και ότι ο κεραυνός που έπληξε τον μιναρέ προκάλεσε τον θάνατο έξι συναδέλφων τους, όπως μας πληροφόρησε η ενθύμηση στο μηναίο του Αγίου Νικολάου.

Τα δεδομένα που έχουμε προς το παρόν υπόψη μας, δεν μας επιτρέπουν να προβούμε σε περαιτέρω ανάλυση και διαλεύκανση των κινήτρων που οδήγησαν τους Οθωμανούς να προβούν σε τέτοιου είδους πράξεις. Θα είχε ενδιαφέρον μια αναζήτηση στην επίσημη αλλά και ιδιωτική αλληλογραφία του Saunders για να διαπιστώσουμε αν υπάρχει κάποια σχετική μνεία του περιστατικού. Δυστυχώς μέχρι στιγμής δεν έχει αξιοποιηθεί και μελετηθεί στο σύνολό του το πλούσιο αρχειακό υλικό των προξενικών αναφορών από την Πρέβεζα που υπάρχει στα βρετανικά αρχεία, με εξαίρεση την περίοδο 1819-1822. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να υπενθυμίσουμε την παλαιότερη πρότασή μας για την αναγκαιότητα ανάληψης πρωτοβουλίας από τους θεσμικούς φορείς της πόλης για ψηφιοποίηση και μελέτη αυτού του υλικού και γενικά όσων αρχειακών πηγών βρίσκονται σε Αρχεία του εξωτερικού και αφορούν στην περιοχή μας. Είμαστε σίγουροι ότι θα αποκάλυπταν αρκετά άγνωστα γεγονότα, όπως αυτό που εκθέσαμε σήμερα, ενώ οπωσδήποτε θα διαφώτιζαν πτυχές της ιστορίας της ευρύτερης περιοχής. Κλείνουμε το σύντομο αυτό σημείωμα με την διαπίστωση ότι το περιστατικό που περιγράψαμε καταδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τις δυσχερείς συνθήκες που βίωναν οι υπόδουλοι Έλληνες στην οθωμανική αυτοκρατορία, και μάλιστα μετά την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Οι κάτοικοι της Πρέβεζας θα έπρεπε να περιμένουν άλλα 60 χρόνια, μέχρι τον Οκτώβριο του 1912, για να αναπνεύσουν τον αέρα της ελευθερίας.